Το μέλι έχει μακρά ιστορία όχι μόνο σαν τροφή για τον άνθρωπο, αλλά και σαν σύμβολο στη θρησκεία καθώς και σα φάρμακο, ιδιαίτερα στην λαϊκή ιατρική. Αν και χρησιμοποιείται για περισσότερα από 3.000 χρόνια για την επούλωση τραυμάτων και εξελκώσεων, την αντιμετώπιση εξανθημάτων του δέρματος και την φαρυγγίτιδα, μόνο πρόσφατα περιγράφτηκαν οι μηχανισμοί για τις αντιμικροβιακές και αντισηπτικές του ιδιότητες. Αυτές οι τελευταίες οφείλονται κυρίως στη χαμηλή υδροσκοπικότητα του μελιού, στο όξινο pHτου και στην περιεκτικότητά του σε ρίζες υδροξειδίου και μεθυλογλυοξάλης.
Τα τελευταία χρόνια, παράλληλα με την ανάπτυξη της ομοιοπαθητικής και των άλλων εναλλακτικών θεραπειών, έχει αναπτυχθεί και η μελισσοθεραπεία (apitherapy), ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και σε χώρες της Κεντρικής Ευρώπης.
Τα δεδομένα που παρουσιάζει η μελισσοθεραπεία σχετικά με τις θεραπευτικές ιδιότητες του μελιού αλλά και των άλλων προϊόντων των μελισσών (γύρις, βασιλικός πολτός, πρόπολις) στηρίζονται κυρίως σε ανέκδοτες κλινικές παρατηρήσεις - μελέτες που πόρρω απέχουν από τα δεδομένα της ιατρικής της βασισμένης σε ενδείξεις.
Έχουν όμως δημοσιευθεί στη σύγχρονη ιατρική βιβλιογραφία άρθρα ανασκοπήσεων ή ερευνητικές και κλινικές εργασίες, που με ερευνητική μεθοδολογία παρουσιάζουν τις θεραπευτικές ιδιότητες του μελιού. Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας από τον έγκριτο οργανισμό CochraneLibrary αναφέρει ότι ο χρόνος επούλωσης των εγκαυμάτων μειώνεται τουλάχιστον κατά 4 ημέρες με τη χρήση αλοιφής μελιού.
Ιδιαίτερα στην ογκολογία, έχει δειχθεί ότι το μέλι αναστέλλει τον πολλαπλασιασμό καρκινικών κυττάρων invitro και έχει χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία της ακτινικής βλεννογονίτιδας και της ακτινικής δερματίτιδας σε ασθενείς που υποβάλλονται σε ακτινοθεραπεία.
Το μέλι στον ελλαδικό χώρο
Σύμφωνα με τον Όμηρο, η αμβροσία (μέλι) και το νέκταρ (υδρόμελο) αποτελούσαν τροφή των θεών που τους καθιστούσε άτρωτους, ενώ εξασφάλιζε στους θνητούς που είχαν εισέλθει στην τάξη των ηρώων την αιώνια νεότητα και την απόλυτη ευτυχία, ενώ ο Δίας έφερε και το όνομα Μελισσεύς και Μελισσαίος (Ήσυχος).
Στις ανασκαφές στο ανάκτορο της Κνωσού βρέθηκαν αμφορείς που περιείχαν μέλι, ενώ σε καταλόγους προϊόντων, που βρέθηκαν στα ανάκτορα της Κνωσού και της Πύλου, το μέλι με την ονομασία «με-ρι-το» αναφέρεται με συλλαβική γραφή σε πινακίδες Γραμμικής Β.
Πληθώρα αναφορών υπάρχει για τις χρήσεις του μελιού στην καθημερινή ζωή τόσο για την «ευζωία» όσο και την «μακροζωία» που χαρίζει στον άνθρωπο. Ο Ιπποκράτης και ο Πυθαγόρας αναφέρουν τις ευεργετικές επιδράσεις του μελιού στον ανθρώπινο οργανισμό, ενώ ο Δημόκριτος θεωρούσε ότι το μέλι και το οινόμελο βοηθούν τον οργανισμό να διατηρεί το νεανικό του σφρίγος: «Χρειάζεται τα μεν έσωθεν του σώματος να διαβρέχονται δια μέλιτος, τα δε έξωθεν δια ελαίου».
Ο Γαληνός (129 – 199 μ.Χ.) στο βιβλίο του «Περί φυσικών δυνάμεων» (Βιβλίο Β’, κεφάλαιο VIII) χρησιμοποιεί σαν παράδειγμα το μέλι για να αποδείξει ότι η χολή δεν περιέχεται στις τροφές, αλλά παράγεται από τις τροφές μέσα από χημικές διαδικασίες. Και συνεχίζει «ούκουν από τρόπου συνεβούλευσεν Ιπποκράτης τοις φύσει πικροχόλοις μη προσφέρειν το μέλι … τοις νοσήμασι πικροχόλοις πολέμιον είναι το μέλι και τη των γερόντων ηλικία φίλιον ουχ Ιπποκράτης μόνον αλλά και πάντες ιατροί λέγουσιν».
Η μεγάλη χρήση του σαν συντηρητικό, απολυμαντικό ή αντισηπτικό αποδεικνύεται από τη χρήση του στην ταρίχευση των νεκρών. Υπάρχουν αναφορές για τη διατήρηση της σορού του Πατρόκλου και του Αχιλλέα σε μέλι, καθώς και τοποθέτησης της σορού του Μ. Αλεξάνδρου σε πήλινη σαρκοφάγο με μέλι για να μεταφερθεί από τη Βαβυλώνα στην Αλεξάνδρεια.
Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης στην Αποκάλυψη παρομοιάζει το λόγο του Θεού «γλυκύ σαν μέλι» (Αποκ. 10.9,10), ενώ είναι γνωστό ότι το μέλι αποτελούσε στοιχείο της διατροφής και του Ιησού (Λουκ. 24.42), αφού άλλωστε ήταν άφθονο στην Παλαιστίνη. Στην Καινή Διαθήκη το μέλι αναφέρεται στα Ευαγγέλια (Ματθ. 3.4, Μαρ. 1.6) και γενικά στο χριστιανικό κόσμο, από το Βυζάντιο μέχρι και τις αρχές του 19ου αιώνα, το μέλι αποτελούσε βασικό είδος διατροφής, αυτούσιο σαν γλυκαντική ουσία ή σα συστατικό συνταγών μαγειρικής και ζαχαροπλαστικής. «Εάν θέλεις να διαφυλάξεις τη νεότητά σου, απαραιτήτως πρέπει να τρώγεις μέλι», έλεγε ο μεγάλος πέρσης ιατρός Αβιτζιανός (Αβικέννας 980 – 1037 μ.Χ.). Υπήρχαν επιδόρπια που παρασκευάζονταν από μέλι και ξηρούς καρπούς. Ειδικότερα, παρασκευάζονταν με μέλι υμήττιον (από τον Υμηττό), θάσιον (από την Θάσο), ή μέλι άκαπνιν (από τις Κυκλάδες). Το μέλι αποτέλεσε βασικό συστατικό φαρμακευτικών σκευασμάτων αλλά και θεραπευτικό μέσο, μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλα υλικά.
Από τον Ιπποκράτη έως και την εποχή της τουρκοκρατίας και της ίδρυσης του νεοπαγούς ελληνικού έθνους, τα μελίκρατα, τα οξυμέλιτα, τα οινομέλιτα και άλλα μελιτούχα αρωματικά υδατικά διαλύματα έχουν διηνεκή παρουσία στην ελληνική φαρμακολογική πράξη.
Βιολογικές ιδιότητες του μελιού
Τα τελευταία 50 χρόνια αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον της ιατρικής κοινότητας για τις θεραπευτικές ιδιότητες του μελιού που πιθανόν να έχουν εφαρμογή στην δερματολογία, τη χειρουργική και την ογκολογία.
Η Μελισσοθεραπεία (Apitherapie) ερευνά τη χρήση του μελιού, αλλά και των άλλων προϊόντων της μέλισσας, όπως πρόπολη, δηλητήριο, κερί, γύρη και βασιλικό πολτό, ως θεραπευτικών μέσων. Η Παγκόσμια Επιτροπή για τη χρησιμοποίηση των προϊόντων της μέλισσας στην ιατρική ( Apimondia Apitherapie Commission ) ορίζει τη Μελισσοθεραπεία ως μία «αντίληψη» της ιατρικής επιστήμης, βασισμένη σε επιστημονικά ευρήματα τα οποία πιστοποιούν και επιβεβαιώνουν την παραδοσιακή σοφία, όσον αφορά στη χρήση των προϊόντων της μέλισσας στην αντιμετώπιση ασθενειών. Τα περισσότερα δεδομένα της μελισσοθεραπείας προέρχονται από ιστορικές σειρές ασθενών ή προσωπικές παρατηρήσεις ιατρών και δεν υποστηρίζονται σθεναρά από ενδείξεις προερχόμενες από κλινικές μελέτες. Το εύρος των νόσων που έχουν αντιμετωπισθεί με τη μέθοδο αυτή ποικίλλει, από φαρυγγίτιδα μέχρι σκλήρυνση κατά πλάκας.
Οι σύγχρονες βάσεις της τέθηκαν το 1888 από τον αυστριακό ιατρό PhillipTerc στο βιβλίο του "ReportaboutaPeculiarConnectionBetweentheBeestings andRheumatism". Ο Terc χρησιμοποίησε το δηλητήριο των μελισσών για τη θεραπεία ρευματικών παθήσεων, πάθηση από την οποία έπασχε και ο ίδιος. Ακολούθησαν στο ίδιο πνεύμα οι BodogF. Beck, ιατρός (1871–1942), και πιο πρόσφατα ο μελισσοκόμος CharlesMraz (1905-1999) στις ΗΠΑ. Στην Ευρώπη σήμερα, κύριος θιασώτης της μελισσοθεραπείας θεωρείται ο καθηγητής BernardDescottes, ChiefofServiceforVisceralSurgeryattheC.H.U. ofLimoges (Γαλλία).
Το μέλι και η γύρη κυκλοφορούν αποστειρωμένα για ιατρική χρήση σε ποικίλες φαρμακοτεχνικές μορφές (χάπια, ενέσιμα, έμπλαστρα) και διατίθενται σε ποικίλα εμπορικά σκευάσματα στα φαρμακεία, σε καταστήματα βιολογικών τροφών και στο διαδίκτυο.
Σήμερα, αποδίδουμε τις θεραπευτικές δράσεις του μελιού στη
- μη τοξικότητά του για τον ανθρώπινο οργανισμό,
- μεγάλη θερμιδική του αξία και
- αντιμικροβιακή και αντιοξειδωτική του δράση
Παρουσιάζουμε συνοπτικά τις φυσικές και χημικές ιδιότητες του μελιού που του προσδίδουν τις θεραπευτικές του δυνατότητες: Η σύσταση του μελιού είναι 38.2% φρουκτόζη, 31.0% γλυκόζη,17.1% νερό, 7.2% μαλτόση, 4.2% τρισαγχαρίτης και άλλοι υδατάνθρακες, 1.5% σουκρόζη, 0.5% άλατα, βιταμίνες και ένζυμα.Το μέλι περιέχει πλέον των 18 διαφορετικών οργανικών οξέων, όπως κιτρικό οξύ, γλυκονικό, φορμικό κτλ.
Ιχνοστοιχεία ανιχνεύονται κυρίως στο «μαύρο» μέλι (από ευκάλυπτο, pine) και είναι ασβέστιο, νάτριο, φωσφόρος, μαγνήσιο, σελήνιο, πυρίτιο, σίδηρος, μαγγάνιο και χαλκός. Το μέλι περιέχει μικρές ποσότητες βιταμινών, όπως Β1,Β6,Β12,C, D, E και φυλλικό οξύ, ενώ στο μέλι (ιδιαίτερα το μαύρο) έχουν βρεθεί αντιοξειδωτικές ουσίες όπως pinocembrin, pinobanksin, chrysin και galagin.
Οι αντιμικροβιακές ιδιότητες του μελιού οφείλονται κυρίως στο ότι:
- Το μέλι είναι κορεσμένο (υπέρτονο) μίγμα δύο κυρίως μονοσαγχαριτών, της φρουκτόζης και της γλυκόζης. Το μίγμα αυτό έχει χαμηλή υδροσκοπικότητα με περιεκτικότητά σε νερό 17%.
- Το μέλι περιέχει το ένζυμο γλυκοζοξειδάση που εκκρίνεται από τους υποφαρυγγικούς αδένες των μελισσών, δρα στο υπόστρωμα «γλυκόζη» και είναι υπεύθυνο για την παραγωγή του υπεροξειδίου του υδρογόνου. Το υπεροξείδιο του υδρογόνου δρά σαν αντισηπτικό και σαν βακτηριοστατικό στα βακτηρίδια Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes, Pseudomonas aerugenosa, E. coli και P. vulgaris.
- Το pH του μελιού κυμαίνεται μεταξύ 3.2 και 4.5.
- Τα περισσότερα είδη μελιού περιέχουν μικρές συγκεντρώσεις μεθυλογλυοξάλης (methylglyoxal, MGO), μια ουσία με αντιβακτηριδιακές ιδιότητες.
Το μέλι ως φάρμακο για τις φλεγμονές της στοματικής κοιλότητας
Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος, Περί Ύλης Ιατρικής
Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος (πηγή: http://huntbot.andrew.cmu.edu)
Μία σημαντική προσωπικότητα της ιατρικής που αναγνώρισε τις θεραπευτικές ιδιότητες του μελιού, ήταν ο ιατρός – φαρμακολόγος Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ο Αναζαρβεύς. Ο Διοσκουρίδης (circa 40 - 90 μ. Χ.) είναι παγκόσμια γνωστός για το πεντάτομο σύγγραμμα του Περί ύλης ιατρικής (De Materia Medica) που έγραψε περί το 60 - 80 μ. Χ. Σύγγραμμα μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες και με τεράστια επιρροή στην ευρωπαϊκή φαρμακολογία μέχρι και την περίοδο του Μεσαίωνα, που ήταν το πρώτο που τυπώθηκε, αμέσως μετά την Αγία Γραφή, το 1499.
Εικάζεται ότι υπηρέτησε σαν στρατιωτικός ιατρός στις Ρωμαϊκές λεγεώνες κατά την εποχή του Νέρωνα πράγμα που τον βοήθησε στη συγγραφή του έργου του, επειδή μπόρεσε να ακολουθήσει το πρότυπο του ιατρού – φαρμακολόγου της εποχής: ο ίδιος ο ερευνητής ταξιδεύει για την απόκτηση ιατρικής εμπειρίας και για τη συλλογή φαρμάκων κυρίως φυτικής προέλευσης.
Σε αυτό του το έργο ο Διοσκουρίδης ταξινομεί με ένα σύντομο και ορθολογικό σύστημα τη φαρμακολογία της εποχής. Ενώ ο Ιπποκράτης αναφέρει περίπου 130 φάρμακα, ο Διοσκουρίδης αναφέρει πάνω από 1.000! Η απουσία θεωρητικού προβληματισμού από το έργο του Διοσκουρίδη, έκανε τους μελετητές του να υποπτευθούν μήπως στην πραγματικότητα δεν ήταν ιατρός, αλλά πωλητής φαρμάκων. Φαίνεται όμως ότι ο Διοσκουρίδης, αν και γνώριζε τις διάφορες σχολές της εποχής (Ασκληπιάδειοι – ουσία των σωμάτων και των φαρμάκων, Ιπποκράτης – θεωρία των χυμών), ενδιαφέρθηκε μονάχα για την πρακτική χρησιμότητα των φαρμάκων όπως ο ίδιος τη βίωνε εμπειρικά.
Η καινοτομία που εισάγει το έργο του Διοσκουρίδη είναι ότι η κατάταξη των φαρμάκων και των βοτάνων βασίζεται στις ιδιότητες του κάθε φαρμάκου και στις επιδράσεις του στον ανθρώπινο οργανισμό. Αυτή η κατάταξη απαιτούσε ιδιαίτερες ιατρικές γνώσεις και προκάλεσε δυσκολίες στην κατανόησή της από τους μεταγενέστερους. Ακόμα και ο Γαληνός, αν και χαρακτηρίζει το έργο του πλήρες, εν τούτοις αναίρεσε αυτή τη βασική αρχή ταξινόμησης, θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την απόρριψη του διοσκουρίδειου συστήματος.
Το σίγουρο είναι ότι το έργο του Διοσκουρίδη άσκησε τεράστια επίδραση στην ιατρική και τη φαρμακολογία μέχρι και τον Μεσαίωνα και αποτέλεσε τη βασική πηγή της σύγχρονης ονοματολογίας των φυτών.
Το Περί Ύλης Ιατρικής είναι χωρισμένο σε πέντε βιβλία. Κάθε βιβλίο είναι χωρισμένο σε κεφάλαια, καθένα από τα οποία αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο φάρμακο. Κάθε κεφάλαιο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη: στο πρώτο αναφέρεται η ονομασία και η προέλευση ενώ στο δεύτερο αναφέρονται οι ιδιότητες, οι θεραπευτικές του χρήσεις όπως επίσης οι παρενέργειες και ο έλεγχος της γνησιότητας των φαρμάκων.
Το πρώτο βιβλίο αναφέρεται στα αρωματικά βότανα, τα έλαια και τα μύρα, τα αρωματικά ξύλα, τα δέντρα και τις ρητίνες, όπως επίσης και στα φρούτα και τους ξηρούς καρπούς.
Το δεύτερο στα ζωϊκής ή φυτικής προέλευσης προϊόντα που έχουν φαρμακευτική χρήση (μέλι, γάλα, λίπος, σιτάρι και κηπευτικά).
Το τρίτο και το τέταρτο περιγράφουν βότανα από δέντρα και ρίζες.
Το πέμπτο περιέχει τα αλκοολούχα και τα φάρμακα που περιλαμβάνουν συστατικά ορυκτών.
Αραβικό βιβλίο για τα απλά φάρμακα από το Περί Ύλης Ιατρικής του Διοσκουρίδη.Cumin & dill. c. 1334. Βρετανικό Μουσείο [πηγή: http:// en.wikipedia.org/ wiki/ Image: Arabic_herbal_medicine_guidebook.jpeg]
Παραθέτουμε τα κεφάλαια, όπου ο Διοσκουρίδης αναφέρει το μέλι και τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Στο Β’ Βιβλίο Περί Ύλης Ιατρικής, στο Κεφάλαιο 82, αναφέρεται στις ποιότητες του μελιού (Το καλύτερο μέλι είναι το Αττικό – Καλύτερης ποιότητας είναι το ανοιξιάτικο) και στις θεραπευτικές του ιδιότητες και ενδείξεις (… ενδείκνυται για εσωτερικές πλύσεις των ακάθαρτων και κοίλων ελκών. … ενώ θεραπεύει και τις φλεγμονές της τραχείας, των αμυγδαλών και τις κυνάγχες με εσωτερικές επαλείψεις και γαργάρες. … και στη δηλητηρίαση από μανιτάρια και στο δάγκωμα από λυσσασμένο ζώο, σε μαντζούνι ή ρόφημα). Έτσι είναι από τους πρώτους που αναγνώρισαν αυτή τη δράση του μελιού και συνιστούσε τη χρήση του για την αντιμετώπιση του βήχα και των φλεγμονών της στοματοφαρυγγικής κοιλότητας.
Στο Ε’ Βιβλίο Περί Ύλης Ιατρικής και στο Κεφάλαιο 7 (Μελιτίτις οίνος) αναφέρει λεπτομερώς τον τρόπο παρασκευής και διατήρησής του (Το αποκαλούμενο μέλινο κρασί δίνεται στους χρόνιους πυρετούς σε όσους έχουν ασθενές το στομάχι τους). Στο Κεφάλαιο 8 περιγράφει το οινόμελι. Αναφέρει τις ενδείξεις, τον τρόπο παρασκευής και διατήρησής του (Από το κρασόμελο ξεχωρίζει αυτό που φτιάχνεται από παλιό και στυφό κρασί και από καλό μέλι. Βλάπτει αν ληφθεί μετά την τροφή … ). Στο Κεφάλαιο 9 αναφέρει το μελίκρατον. (Το μελόνερο έχει τις ίδιες ιδιότητες με το κρασόμελο. Χρησιμοποιούμε αυτό που δεν είναι βρασμένο σε όσους θέλουμε να μαλακώσουμε την κοιλιά … ενώ το βρασμένο σε όσους έχουν μικρό σφυγμό … . Αποκαλούν κάποιοι απόμελι το υδρόμελι που παρασκευάζεται, αν ξεπλυθούν οι κερήθρες και φυλαχτεί το νερό. Είναι ακατάλληλο για όσους είναι άρρωστοι, επειδή έχει πολύ κηράνθεμο [ουσία που χρησιμοποιούν οι μέλισσες για τροφή]).
Σε επόμενα κεφάλαια αναφέρεται σε διάφορα διαλύματα που έχουν σαν συστατικό τους το μέλι: Κυδωνίτις, ένας τρόπος παρασκευής κυδωνίσιου κρασιού είναι με ανάμειξη χυμού κυδωνιού και μελιού (… να ανακατέψουμε σε δώδεκα ξέστες από τον χυμό έναν ξέστη από μέλι … [ξέστης = 0.547 λίτρα]) (Κεφάλαιο 20), Μηλόμελι (Κεφάλαιο 21), Υδρόμηλον (Κεφάλαιο 22), Ομφακόμελι (Κεφάλαιο 23) και τέλος στο Κεφάλαιο 27 στο Ροδίτη (Παρασκευάζεται και από χυμό τριαντάφυλλων ανακατεμένο με μέλι, το οποίο αποκαλείται ροδόμελι, κατάλληλο για τις τραχύτητες του λάρυγγα).
Παρασκευή φαρμάκου από μέλι, αραβικό χειρόγραφο του Περί Ύλης Ιατρικής, 1224 μ.Χ. [πηγή: Stefan Bogdanov, Honey in Medicine, BeeProductScience, www.bee-hexagon.net]
Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, Φαρμακοποιΐα
Ο αρχιμανδρίτης και ιατροδιδάσκαλος Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός γεννήθηκε στην Καστανιά Τρικάλων το 1777. Η πολυσχιδής ζωή του είναι δύσκολο να περιγραφεί εν συντομία. Θα αναφέρουμε μόνο όσα έχουν σχέση με την ιατρική, την οποία σπούδασε και άσκησε. Εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο της Παβίας το 1807 και σπουδάζει ιατρική και φιλοσοφία. Στις 14 Απριλίου 1813, λαμβάνει το διδακτορικό του δίπλωμα. Το επόμενο χρονικό διάστημα παρακολουθεί μαθήματα, ως ακροατής, στις Ακαδημίες Μιλάνου και Πάδοβας. Ολοκληρώνει τις σπουδές του και την περιοδεία του στην Ευρώπη, στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και στη συνέχεια σκοπεύει να εγκατασταθεί στην Χίο και να ασκήσει το επάγγελμα του γιατρού. Όμως, από την Ιταλία θα πάει τελικά στη Ζάκυνθο για να καταλήξει στην Πάτρα και στη συνέχεια στην Αθήνα. Ο ηγούμενος της μονής των Αγίων Ασωμάτων Διονύσιος Πετράκης, τον πείθει να μείνει και να διδάξει ιατρική, φυσικές επιστήμες και φιλοσοφία. Παραμένει στην Αθήνα από το 1813 μέχρι το 1815 και ιδρύει το πρώτο επιστημονικό σχολείο, από όπου απεφοίτησαν οι πρώτοι γιατροί και ένα βοτανικό κήπο με 300 είδη φυτών, καθώς κι ένα ορυκτολογικό μουσείο.
To 1815 η επιστημονική σχολή Αθηνών έχει εγκαταλειφθεί και διαλυθεί, για οικονομικούς λόγους. Μετά από οκτάμηνη παραμονή του στην Χαλκίδα, όπου μετέβη μετά από παράκληση του πασά της Εύβοιας Οσμάν για να προσφέρει τις ιατρικές του υπηρεσίες, ο Πύρρος αποφασίζει να περιοδεύσει στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο για ένα διάστημα είκοσι μηνών. Επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη το 1818, όπου γνωρίζεται με τον αρχίατρο του οθωμανικού κράτους Μουσταφά Πεχτσέτ, ο οποίος τον εφοδιάζει με την απαιτούμενη άδεια (Χάτι) άσκησης ιατρικού επαγγέλματος, το οποίο άσκησε τα επόμενα δύο χρόνια.
Όταν ξεσπά η επανάσταση, βρίσκεται στο Άγιο Όρος και με εντολή της Κοινότητας περιοδεύει στη Σκόπελο, την Ύδρα, τις Σπέτσες και την Πελοπόννησο. Στην Τρίπολη βοηθά τους τραυματίες του αγώνα και συμβάλλει στην καταπολέμηση της πανούκλας που πλήττει την πόλη, ενθαρρύνοντας τους κατοίκους και εκφωνώντας λόγους στις εκκλησίες.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του άσκησε στην Αθήνα την ιατρική με μεγάλη επιτυχία και γράφει βιβλία. Λόγω αμοιβαίας αντιπάθειας με τον Όθωνα δεν επιδιώκει να διοριστεί καθηγητής στο Οθωναίο Πανεπιστήμιο αλλά και κανένας δεν τον προτείνει με δική του πρωτοβουλία. Στις 12 Φεβρουαρίου του 1853, ο αρχιμανδρίτης του Οικουμενικού θρόνου, ο ιατροφιλόσοφος και διδάσκαλος Διονύσιος Πύρρος, καταλείπει τα επίγεια στην Αθήνα.
Στα βιβλία του (28 τον αριθμό) συγκαταλέγονται τα «Φαρμακοποιία, γενική εκ των πλέον νεωτέρων σοφών χυμικών και φαρμακοποιών. Κωνσταντινούπολη 1818», «Εγκόλπιον των ιατρών, ήτοι πρακτική ιατρική. Ναύπλιο 1831», «Βοτανική πρακτική προσαρμοσμένη εις την ιατρικήν και οικονομίαν. Αθήνα 1838» και «Φαρμακοποιία γενική πλουσιωτάτη και εντελεστάτη του σοφού Αντωνίου Καμπανά, διδασκάλου της εν Ιταλία Φερράρας. Αθήνα 1850».
Χαλκογραφία του Διονυσίου Πύρρου, χαράκτης Γ. Πιτζαμάνος, 1818 [πηγή: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών], η πρώτη σελίδα της «Φαρμακοποιΐας» και η παράγραφος που αναφέρεται στο μέλι [πηγή: Φωτοτυπική επανέκδοση Γ. Κρούστης, Αθήνα]
Στην «Φαρμακοποιΐα» (1850) αναφέρει το «Μέλι καθαρόν» και πως αυτό μετά από κατάλληλη εξεργασία και ανάμειξη με άλλα συστατικά όπως «λευκόν του ωού … σκόνην από κογχίλια … άνθρακας κοπανισμένους …» μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως «δυναμωτικόν, καθαρτικόν, εις άφθας, εις πληγάς, εις σπυρία, εις κυνάγχην», ενώ τονίζει ότι «Το ακάθαρτον μέλι πολλάκις επροξένησεν εις τους ανθρώπους καρδιαλγίαν, και πόνους εις την κάτω κοιλίαν». Και ο Διονύσιος ο Πύρρος γνώριζε τη θεραπεία φλεγμονών του στόματος με μέλι.
Σύγχρονη Ογκολογία, Ακτινική Βλεννογονίτιδα
Η Αντικαρκινική Εταιρεία των ΗΠΑ (AMERICANCANCERSOCIETY) αναφέρει στην ιστοσελίδα της ότι «αν και κάποια από τα συστατικά που βρίσκονται στα προϊόντα των μελισσών έχουν μελετηθεί για τις αντινεοπλασματικές τους ιδιότητες στο εργαστήριο, εν τούτοις δεν έχει δημοσιευθεί κλινική μελέτη που να αποδεικνύει ότι τα συστατικά αυτά προλαμβάνουν ή θεραπεύουν τον καρκίνο». Οι Chen και συνεργάτες παρουσιάζουν σε μελέτη τους ότι δύο προπολίνες (Α και Β), που έχουν απομονωθεί από μέλι της Ταϊβάν, έχουν κυτταροτοξική δράση σε κύτταρα μελανώματος και επίσης έχουν ικανότητα εξουδετέρωσης ελεύθερων ριζών. Αυτή η κυτταροτοξική δράση οφείλεται κυρίως σε επαγωγή της απόπτωσης. Οι Jaganathanκαι Mandal αναφέρουν ότι το μέλι είναι τροφή πλούσια σε αντιοξειδωτικά όπως πολυφαινόλες (χρυσίνη, καφεϊνικό οξύ, απιγενίνη κτλ) και μελετούν εκτενώς το μηχανισμό της αντινεοπλασματικής δράσης του μελιού καρκινικές κυτταρικές σειρές.
Η βλεννογονίτιδα του στόματος αποτελεί «φλεγμονώδους τύπου (inflammatory-like)» βλάβη του βλεννογόνου, που είναι αποτέλεσμα της χημειοθεραπείας και της ακτινοθεραπείας σε ασθενείς με όγκους κεφαλής - τραχήλου. Σχεδόν όλοι οι ασθενείς που υποβάλλονται σε ακτινοθεραπεία για κακοήθεις όγκους κεφαλής-τραχήλου θα εμφανίσουν παρενέργειες από τη στοματική κοιλότητα και το φάρυγγα, συμπεριλαμβανομένης της ακτινικής βλεννογονίτιδας. Από αυτούς, το 35% έως το 43% που υποβάλλονται σε ακτινοθεραπεία θα εμφανίσουν επώδυνη, βαρειά βλεννογονίτιδα που πιθανόν να οδηγήσει και σε διακοπή της θεραπείας.
Σε έρευνα που έγινε στο Τμήμα Ακτινοθεραπείας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Sains στη Μαλαισία, σε δείγμα 40 ασθενών, η κατανάλωση 20 γρ. μελιού 15 λεπτά πριν, 15 λεπτά μετά και 6 ώρες μετά την ακτινοβόληση μείωσε κατά 75% την εμφάνιση βλεννογονίτιδας, ενώ συγχρόνως ένα ποσοστό 55% των ασθενών που έπαιρναν μέλι αύξησαν και το βάρος τους, καθώς το σύνηθες είναι οι ασθενείς που υποβάλλονται σε ακτινοθεραπεία να έχουν απώλεια βάρους.
Οι Scarpace και συν. αναφέρουν σε άρθρο τους σχετικό με τη θεραπεία του καρκίνου κεφαλής - τραχήλου ότι, στην αντιμετώπιση της ακτινικής βλεννογονίτιδας ίσως να έχουν θέση και χαμηλού κόστους θεραπείες, όπως υπέρτονα διαλύματα χλωριούχου νατρίου και μέλι.
Οι Rashad και συνεργάτες από την Αίγυπτο, δημοσίευσαν τα αποτελέσματα τυχαιοποιημένης μελέτης σε 40 ασθενείς με όγκους κεφαλής-τραχήλου που υποβλήθηκαν σε ακτινο-χημειο-θεραπεία και έλαβαν ή όχι μέλι με τη μορφή της τοπικής εφαρμογής στην περιοχή της στοματικής κοιλότητας-φάρυγγα που περιλαμβανόταν στο πεδίο ακτινοβόλησης. Η εκτίμηση του αποτελέσματος γινόταν εβδομαδιαία με κλινική εξέταση και λήψη επιχρισμάτων από τους βλεννογόνους για την ανίχνευση αερόβιων και κάντιτας. Από τους ασθενείς που ελάμβαναν μέλι, μόνο 3 (15%) παρουσίασαν βλεννογονίτιδα βαθμού ΙΙΙ, ενώ στην ομάδα των μαρτύρων παρουσίασαν 13 ασθενείς (65%) (p<0.05). Αποικίες κάντιτα απομονώθηκαν κατά τη διάρκεια ή μετά την ακτινοθεραπεία στους ασθενείς που έλαβαν μέλι σε ποσοστό 15% και σε ποσοστό 60% στους μάρτυρες (p = 0.003), ενώ θετικές καλλιέργειες για αερόβια παρατηρήθηκαν σε 15% στους ασθενείς που έλαβαν μέλι και στο 65% των μαρτύρων, κατά τη διάρκεια ή μετά την ακτινοθεραπεία (p = 0.007). Η μελέτη αυτή έδειξε θετικά αποτελέσματα από την χρήση του μελιού στην πρόληψη της ακτινικής βλεννογονίτιδας.
Ανάλογη μελέτη είναι και εκείνη των Motallebnejad και συνεργατών από το Ιράν. Τυχαιοποιήθηκαν με τη μέθοδο της μονής τυφλής μελέτης 40 ασθενείς με όγκους κεφαλής - τραχήλου που υποβλήθηκαν σε ακτινοθεραπεία. Οι 20 ελάμβαναν 15 λεπτά πριν από τη θεραπεία 20 ml μελιού και μετά ανά τακτά χρονικά διαστήματα μέχρι την πάροδο 6 ωρών. Η ομάδα των μαρτύρων έκανε πλύσεις με φυσιολογικό ορό. Η εκτίμηση της βαρύτητας της βλεννογονίτιδας γινόταν εβδομαδιαία με ειδική κλίμακα (OralMucositisAssessingScale, OMAS). Η διαφορά ανάμεσα στις δύο ομάδες ήταν στατιστικά σημαντική υπέρ της χρήσης του μελιού και οι ερευνητές συμπέραναν ότι η χρήση του είναι απλή και οικονομική στην ομάδα αυτή των ασθενών. ΟSutherland από τον Καναδά συνέλεξε και ανέλυσε άρθρα δημοσιευμένα μέχρι το 2006 τα οποία αναφέρονταν σε τυχαιοποιημένες μελέτες με ασθενείς που υποβάλλονταν σε ακτινο-χημειο-θεραπεία και ελάμβαναν προληπτικά θεραπεία για βλεννογονίτιδα. Η ανάλυση αυτή έδειξε τα ίδια αποτελέσματα όπως και η ανάλυση από τους Worthington και συνεργάτες.
Μελέτη των Biswal, Zakaria και Ahmad που δημοσιεύθηκε σε έγκριτο διεθνές περιοδικό, με μεθοδολογία ανάλογης εκείνης των Motallebnejad και συν., εκτιμήθηκαν εφαρμόζοντας τα κριτήρια βαρύτητας της βλεννογονίτιδας κατάRadiationTherapyOncologyGroup (RTOG). Στην ομάδα των ασθενών που έλαβαν μέλι, ποσοστό 20% εμφάνισε βλεννογονίτιδα βαθμού ΙΙΙ/IV, σε αντίθεση με ποσοστό 75% στην ομάδα των μαρτύρων ( p <0.00058). Επίσης, οι ασθενείς που ελάμβαναν μέλι έδειξαν καλύτερη συμμόρφωση στη θεραπεία καθώς και αμετάβλητο ή αυξημένο σωματικό βάρος: 55% των ασθενών που έλαβαν μέλι έναντι 25% στην ομάδα των μαρτύρων ( p <0.053). Οι ερευνητές προτείνουν το σχεδιασμό τυχαιοποιημένης μελέτης, με μεγάλο αριθμό ασθενών, για επιβεβαίωση ή όχι των ευρημάτων.
Παρεμβατική μελέτη των Khanal και συνεργατών που δημοσιεύθηκε το 2010 συνέκρινε την τοπική εφαρμογή του μελιού έναντι της λιγνοκαΐνης και έδειξε στατιστικά σημαντική υπεροχή του μελιού στην πρόληψη της ακτινικής βλεννογονίτιδας.
Ο ερευνητής Bardy και οι συνεργάτες του από το Ηνωμένο Βασίλειο σε συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπησή τους παρουσιάζουν τα δεδομένα από τη χρήση του μελιού στη σύγχρονη θεραπευτική και ιδιαίτερα στην ογκολογία. Ανέλυσαν 43 κλινικές μελέτες, εκ των οποίων 5 αναφέρονταν σε ογκολογικούς ασθενείς. Όλες οι μελέτες παρουσίαζαν το μειονέκτημα ότι δεν ήταν τυχαιοποιημένες και αναφέρονταν σε μικρό αριθμό ασθενών. Συμπερασματικά, φάνηκε ότι το μέλι είχε θέση στην επούλωση των ελκών και των εγκαυμάτων και πιθανόν στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων ογκολογικών ασθενών, όπως εκείνων της ακτινικής βλεννογονίτιδας, της ακτινικής δερματίτιδας και του συνδρόμου χειρών-ποδών που προκαλεί η χημειοθεραπεία.
Στην Τράπεζα Δεδομένων Cochrane, οι Worthington και συνεργάτες δημοσίευσαν τα δεδομένα που υπάρχουν για τη χρήση διαφόρων ουσιών για την πρόληψη της (ακτινικής) βλεννογονίτιδας. Στη μελέτη τους συμπεριέλαβαν και δεδομένα από τη χρήση εικονικού φαρμάκου (placebo). Οι κλινικές μελέτες που συμπεριελήφθησαν στην ανάλυση πληρούσαν τα εξής κριτήρια: τυχαιοποίηση, ασθενείς με καρκίνο που υποβλήθηκαν σε χημειο-ακτινο-θεραπεία, χορήγηση ουσιών για την πρόληψη της βλεννογονίτιδας, αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας (πόνος, δυσφαγία, λοίμωξη, χρόνος νοσηλείας, ποιότητα ζωής). Οι ερευνητές ανέσυραν από τις τράπεζες δεδομένων 277 κλινικές μελέτες, εκ των οποίων οι 89 περιείχαν δεδομένα για την βλεννογονίτιδα από 7523 τυχαιοποιημένους ασθενείς. Μελετήθηκαν ουσίες όπως οιacyclovir, allopurinol mouthrinse, aloe vera, antibiotic pastille or paste, benzydamine, beta carotene, calcium phosphate, camomile, Chinese medicine, chlorhexidine, etoposide, folinic acid, glutamine, granulocyte / macrophage colony-stimulating factor (GM-CSF), histamine gel, honey, hydrolytic enzymes, ice chips, iseganan, keratinocyte GF, misonidazole, pilocarpine, pentoxifylline, povidone, prednisone, propantheline anti-cholinergic, prostaglandin, sucralfate, systemic antibiotic clarithromycin, traumeel και zinc sulphate. Από αυτές τις ουσίες, 12 έδειξαν έστω και ασθενή δράση σχετική με την πρόληψη ή την αντιμετώπιση της βλεννογονίτιδας. Το μέλι έδειξε ασθενή δράση σε μία μόνο μελέτη. Οι ερευνητές συμπέραναν ότι κάποιες από τις θεραπευτικές παρεμβάσεις προλάμβαναν ή αντιμετώπιζαν σημαντικά τη βλεννογονίτιδα και συστήνουν τον σχεδιασμό και εκτέλεση κλινικών μελετών με ομοιομορφία στην επιλογή των ασθενών και στην ακολουθούμενη θεραπευτική παρέμβαση.
Ορισμοί
Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Γεωργίας και Τροφίμων (Food and Agriculture Organization www.fao.org) μέλι είναι «the natural sweet substance, produced by honeybees from the nectar of plants or from secretions of living parts of plants, or excretions of plant-sucking insects on the living parts of plants, which the bees collect, transform by combining with specific substances of their own, deposit, dehydrate, store and leave in honeycombs to ripen and mature», ενώ σύμφωνα με τον Κώδικα Τροφίμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Directive 2001/110/EC, http://europa.eu) «is the natural sweet substance, produced by Apis mellifera bees from the nectar of plants or from secretions of living parts of plants, or excretions of plant-sucking insects on the living parts of plants, which the bees collect, transform by combining with specific substances of their own, deposit, dehydrate, store and leave in honeycombs to ripen and mature. The EU definition states that honey is only honey according to the definition when it is produced by Apis mellifera honeybees».
Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία, μέλι είναι το τρόφιμο που παράγουν οι μελιτοφόρες μέλισσες Apis mellifera από το νέκταρ των ανθέων ή από εκκρίσεις που προέρχονται από ζωντανά μέρη των φυτών ή που βρίσκονται πάνω σε αυτά, τα οποία (νέκταρ ή εκκρίσεις) συλλέγουν, μεταποιούν, αναμιγνύουν με δικές τους ειδικές ουσίες, αποταμιεύουν και αφήνουν να ωριμάσουν μέσα στις κηρήθρες της κυψέλης. Προεδρικό Διάταγμα 498, ΦΕΚ 186 - 27.12.1983, Περί του μέλιτος σε συμμόρφωση προς την οδηγία 74/409/ΕΟΚ (22-7-1974) του Συμβουλίου «Περί εναρμονίσεως των νομοθεσιών των Κρατών-Μελών που αφορούν το μέλι».(www.et.gr).
Βλεννογόνος είναι η επιθηλιακή μεμβράνη που σχηματίζεται κοντά στα φυσικά στόμια του σώματος και επενδύει την εσωτερική επιφάνεια των κοίλων οργάνων του για την καλύτερη προστασία τους [στοματικός βλεννογόνος] (Λεξικό Γ. Μπαμπινιώτη). Buccal mucosa: The inner lining of the cheeks and lips.(MedTerms™MedicalDictionary, http://www.medterms.com).
Η βλεννογονίτιδα του στόματος αποτελεί «φλεγμονώδους τύπου» βλάβη του βλεννογόνου που είναι αποτέλεσμα (παρενέργεια) των αντινεοπλασματικών θεραπειών σε ασθενείς με όγκους κεφαλής – τραχήλου. Πιο λεπτομερής ορισμός είναι «η βλεννογονίτις του γαστρεντερικού αναφέρεται σε βλάβη του βλεννογόνου του γαστρεντερικού που οφείλεται στις αντινεοπλασματικές θεραπείες. Βασιζόμενοι σε παθοφυσιολογικές διαφορές – ιδιαιτερότητες και κλινικά χαρακτηριστικά, η βλεννογονίτις της στοματικής κοιλότητας εξετάζεται χωριστά από εκείνη του υπόλοιπου γαστρεντερικού (MultinationalAssociationofSupportiveCareinCancer,www.mascc.org).
Δημήτριος Καρδαμάκης
Μονάδα Ακτινοθεραπευτικής Ογκολογίας & Στερεοτακτικής Ακτινοθεραπείας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Πατρών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου